Sau 12 tháng mọi người lại chuẩn bị đón năm mới, phương Tây gọi
là New Year, nước ta gọi là Tết Dương lịch. Dù ngày 1/1 chưa được tất cả
các quốc gia trên thế giới chấp nhận là New Year song Tết Dương lịch
vẫn là thời điểm đánh dấu một năm mới bắt đầu.
Với các nước phương Tây, mọi người nô
nức vui chơi ở nơi công cộng trong đêm giao thừa để chờ đón giây phút
chuyển giao giữa năm cũ và năm mới. Những quả bóng được thả rơi trong
giây đầu tiên của năm mới, pháo hoa bắn sáng rực đất trời, mọi người
cùng nâng ly chúc tụng nhau trong niềm vui mới.
Tết Dương lịch đã có từ lâu đời, biến
đổi qua nhiều thiên kỷ trong lịch sử tiến hóa, mang dấu ấn lịch sử văn
minh của con người và tồn tại đến ngày nay.
Hiện nay thế giới đón Tết Dương lịch
vào ngày 1 tháng Giêng. Trong 400 năm qua, rất nhiều quốc gia đã chấp
nhận ngày này là ngày New Year.
La Mã là quốc gia đầu tiên chọn ngày 1 tháng Giêng làm ngày New
Year trong năm đầu tiên 153 trước Công nguyên. Trước đó, 25/3 là ngày
xuân phân (vernal equinox) được chọn là ngày đầu năm. Ngày năm mới này
đã được đa số những quốc gia Cơ đốc giáo ở châu Âu chấp nhận (khoảng
thời Trung cổ 1.100-1.400 trước Công nguyên).
Trải qua một thời gian khá lâu những
quốc gia này mới chấp nhận sự thay đổi ngày tháng cho New Year bởi vì
đầu óc cố hữu của họ. Với ngày tháng tính toán cho New Year không được
phổ thông như những phong tục đang được bảo giữ, nó cũng không phải là
thời điểm hoa màu hay những vụ mùa đặc biệt gắn liền với ngày tháng đó.
Cho nên người ta nghĩ đây chỉ là một ngày bình thường sau mùa bầu cử,
sau thời gian các đại biểu trúng cử bắt đầu nhận nhiệm vụ mới trong
chính quyền Đế quốc La Mã.
Muốn thay đổi ngày tháng New Year đã có từ trước là một việc làm to lớn đầy khó khăn cho việc tính toán làm Lịch.
Thời Đế quốc La Mã, sự thay đổi ngày
tháng cho năm mới của họ đã tính ngược lại ba tháng tới tháng Giêng (tức
là tháng Ba trở thành tháng Giêng). Do không có qui tắc nào của Lịch,
trước đây nguyên gốc tháng 9, 10, 11, 12 đã đổi thành 7, 8, 9, 10 rồi
xếp theo tuần tự.
Thời gian sau này các vị Hoàng đế La
Mã của mỗi chính thể đã đặt tên mới cho các tháng, ví dụ như tháng Chín
gọi là “Germanucus”, “Antonius” và “Tacitus”, tháng 11 có tên khác là
“Domitianus”, “Faustinus” và “Romanus”.
Những sự bất tiện đó đã thúc đẩy vua
Julius Caesar thiết lập nên bộ Lịch mới. Lịch này được phát minh bởi nhà
Thiên văn học người Hy Lạp Alexandria (tính hệ thống thời gian cho Lịch
theo mặt trời). Caesar muốn thay đổi ngày đầu năm từ ngày 1 tháng Giêng
mà ông cho là hợp lý nhất, sẽ phù hợp với một trong những điểm chí
(Solstices) hay điểm phân (Equinoxes) và tiết khí.
Để tưởng nhớ tới ông, Thượng nghị viện
đã dùng tháng sinh nhật của ông (Quintilis) đổi tên thành tháng Bảy
(July). Đến đời cháu của vua Caesar là Hoàng đế Augustus cũng có một
tưởng thưởng danh dự tương tự để trao tặng cho ông được đổi tên Sextilis
thành tháng 8 “August” , vì ông có công sửa sai trong sự tính toán của
năm nhuận.
Lịch này không có những sửa đổi quan
trọng nào cho đến năm 1582 khi Giáo hoàng Gregory XII nhậm chức, ông đã
hợp nhất phương pháp tính Lịch hiện đại để phân chia tháng năm. Giáo
hoàng sửa đổi và xác nhận ngày của năm mới là ngày 1 tháng Giêng bất
chấp mọi chống đối của các hiệp hội tín đồ Cơ đốc giáo.
Những quốc gia Công giáo tiếp nhận
ngày “New Year” sớm nhất, sau đó đến các nước theo đạo Tin lành, Đức
chấp nhận ngày “New Year” năm 1700, Anh (1752) và Thụy Điển (1753).
Những nước phương Đông ảnh hưởng của
nhiều tôn giáo như Hindus, đạo Lão, Phật giáo, Hồi giáo nhưng họ cũng
dùng lịch giống Cơ đốc giáo. Nhật Bản chấp nhận ngày “New Year” Dương
lịch vào năm 1873 và Trung Quốc (1912).
Những tôn giáo dòng chính thống của
phương Đông cũng nhận ngày Tết Dương lịch muộn hơn vào năm 1924 và 1927.
Nước Nga chấp nhận nó trong hai lần, lần đầu tiên năm 1918 và lần thứ
hai 1924.
Các quốc gia như: Bulgaria, Cyprus, Egypt, Greece, Poland, Romania, Syria và Turkey đều ăn Tết vào ngày 01 tháng Giêng.
Người Trung Hoa tính theo hệ thống
quay của mặt trăng cho nên ngày New Year đều rơi vào tháng bắt đầu có
trăng khoảng trước bốn hay tám tuần khi mùa xuân đến. Ngày chính xác có
thể vào khoảng giữa ngày 21 tháng Giêng hay ngày 21 tháng Hai của lịch
“Gregorian Calendar”. Lịch Trung Hoa thiết lập không giống như lịch
“Gregorian Calendar”, bởi vì phạm vi của mùa thay đổi. Và mỗi năm có một
ký hiệu tượng trưng với 12 con Giáp theo qui tắc Ngũ hành với chu kỳ 60
năm.
Đối với Việt Nam, trước khi dùng Dương
lịch, người Việt dùng Âm lịch. Lịch do triều đình soạn và ban hành, dĩ
nhiên có chịu ảnh hưởng của khoa thiên văn và phép làm lịch của Trung
Quốc. Tết Nguyên đán ở Việt Nam từ xưa cũng theo Lịch Trung Hoa.
Đời vua Lê và chúa Trịnh (thế kỷ
16-18) tên gọi cơ quan làm lịch của triều đình là Tư Thiên Giám. Hàng
năm, Tư Thiên Giám soạn sẵn lịch cho năm sau, đến tháng 6 Âm lịch thì
viết hai bản thảo, rồi dâng lên vua Lê và chúa Trịnh xin tiền in. Vua
xem bản thảo xong, giao cho Trung Thư Giám viết lại, có Tri Giám trông
coi việc khắc bản in. Tư Thiên Giám kiểm tra lại các bản khắc rồi mới
cho đem in. Trong tháng Chạp, Tư Thiên Giám dâng vua Lê bản lịch mới in
xong. Sáng ngày 24 tháng Chạp các quan vào triều làm lễ tiến lịch theo
nghi thức do Bộ Lễ quy định rất tỉ mỉ. (Phan Huy Chú, Lịch triều hiến chương loại chí, tập II, Hà Nội: NXB KHXH, 1992, tr. 69.)
Thời nhà Nguyễn, năm Minh Mạng vừa lên
ngôi (1820), Bộ Lễ tâu vua xin chọn ngày mồng 1 tháng Chạp thiết đại
triều ở điện Thái Hòa để làm lễ ban lịch. Lịch do Khâm Thiên Giám (trực
thuộc Bộ Lễ) soạn ra. Năm 1833 triều đình quy định vào tháng 5 Âm lịch,
Khâm Thiên Giám ở Huế gửi lịch mẫu ra Hà Nội in để cấp phát cho địa bàn
từ tỉnh Ninh Bình trở ra Bắc. Quảng Bình, Quảng Trị, Thanh Hóa, Nghệ An,
Hà Tĩnh do Huế cấp phát. Năm 1940, vua Minh Mạng thay đổi địa điểm ban
lịch: thay vì trong điện Thái Hòa thì tổ chức trước Ngọ Môn. Lịch giao
về tới làng xã sẽ do các lý trưởng gìn giữ để dân chúng xem chung. (Theo Nguyễn Thị Chân Quỳnh, tại http:/vietsciences.free.fr).
Lễ ban lịch đời Nguyễn còn được gọi là
lễ ban sóc hay chính sóc. Ngày rằm tức 15 Âm lịch gọi là vọng; ngày
mùng 1 Âm lịch gọi là sóc; chính sóc là mùng 1 tháng Giêng.
(Nguồn: Sưu tầm và tổng hợp)